Povezanost kvaliteta spavanja i depresivnih obeležja kod pacijenata obolelih od multiple skleroze
-
Klinički centar Vojvodine, Medicinski fakultet Univerziteta u Novom Sadu, Novi Sad, Srbija
-
Klinika za neurologiju, Klinički centar Vojvodine, Medicinski fakultet Univerziteta u Novom Sadu, Novi Sad, Srbija
SAŽETAK
Uvod: Promena kvaliteta spavanja i depresivnost su učestali kod pacijenata obolelih od multiple skleroze (MS). Kvalitet spavanja može biti povezan sa mnogobrojnim afektivnim i telesnim simptomima kao i sociodemografskim karakteristikama u okviru MS-a.
Cilj: Cilj studije je bio da se utvrdi učestalost promena kvaliteta spavanja, depresije, anksioznosti i stresa kod pacijenata obolelih od MS-a, primenom sledećih skrining testova: Picburški indeks kvaliteta spavanja – PSQI test (engl. Pittsburgh Sleep Quality Index) i Skala depresivnosti, anksioznosti i stresa 21 – DASS-21 test (engl. Depression, Anxiety, and Stress Scale), uzimajući u obzir sociodemografske karakteristike, dužinu trajanja bolesti, kao i skor na Proširenoj skali stanja invaliditeta u MS-u – EDSS skor (engl. Expanded Disability Status Scale). Takođe je cilj bio i da se utvrdi povezanost ukupnog PSQI skora i sociodemografskih obeležja, kao i EDSS skora i dužine trajanja bolesti, te da se ispita korelacija između ukupnog PSQI skora i DASS-21 podskorova.
Materijali i metode: U istraživanje je bilo uključeno 53 bolesnika, starosti 19 – 56 godina, obolelih od MS-a relapsno-remitentnog toka, lečenih interferonom beta. Primenjeni su: PSQI indeks, koji procenjuje kvalitet spavanja, te DASS-21 skala za procenu depresije, anksioznosti i stresa, dok je težina bolesti izražena EDSS skorom. U programu SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) korišćeni su osnovni statistički parametri, bivarijantna korelaciona analiza i linearna regresija.
Rezultati: Poremećaj kvaliteta spavanja je postojao kod 44,4% ispitivanog uzorka. Utvrđena je pozitivna korelacija između PSQI skora i podskorova DASS-21 skale, a linearnom bivarijantnom regresijom, depresija (p = 0,001), anksioznost (p < 0,001) i stres (p < 0,001) su se pokazali prediktorima lošijeg kvaliteta spavanja. Utvrđena je statistički značajna korelacija između godina ispitanika i kvaliteta spavanja (p = 0,047).
Zaključak: Kod obolelih od MS-a relapsno-remitentnog toka, koji su na imunomodulatornoj terapiji, utvrđena je značajna povezanost kvaliteta spavanja i afektivnog statusa. Od ispitivanih sociodemografskih karakteristika, utvrđena je jedino povezanost starosne strukture i kvaliteta spavanja, merenog PSQI skorom.
UVOD
Opšti deo
Multipla skleroza (MS) je hronična bolest koja zahvata centralni nervni sistem, a karakteriše se gubitkom motorne i senzorne funkcije, nastale kao posledica imuno posredovane inflamacije, demijelinizacije i sledstvenog aksonalnog oštećenja [1]. Iako može da se javi u bilo kom životnom dobu, multipla skleroza, u proseku, nastupa u tridesetim godinama života. Žene oboljevaju dva do tri puta češće od muškaraca. Multipla skleroza je opisana kao vodeći uzrok neuroloških deficita među mladim odraslim osobama i osobama srednjih godina [2]. Prosečni životni vek bolesnika sa multiplom sklerozom je do deset godina kraći nego kod zdravih osoba [3].
Etiologija multiple skleroze
Jedan od mogućih uzroka demijelinizacije i aksonalne atrofije, kao osnovne patologije ove bolesti, jeste patološka aktivacija imunog sistema, uz prisustvo kofaktora, među kojima su genetski faktori, faktori okoline i virusne infekcije [4]. Etiološki mehanizam je zasnovan na zapaljenskom delovanju imunoloških faktora na mijelinsku opnu aksona nervnih ćelija. Na učestalost oboljevanja od MS-a ima uticaja i genski histokompatibilni kompleks HLA 6 [5]. Mnogi istraživači smatraju da je multipla skleroza autoimuna bolest u kojoj organizam, preko imunog sistema, stvara odbrambene mehanizme protiv vlastitog tkiva.
Dokazivanje oligoklonalnih traka u likvoru jedan je od standardnih dijagnostičkih koraka kod pacijenata sa MS-om. Humani herpes virusi su jedni od potencijalnih faktora koji dovode do pomenute zapaljenske kaskade. Od ostalih mogućih uzročnika MS-a, najviše se pažnje daje humanim endogenim retrovirusima [6]. Češća pojava MS-a u zemljama Severne Evrope ukazuje na povećan rizik od oboljevanja od ove bolesti usled smanjene proizvodnje vitamina D [7].
Simptomi i znaci multiple skleroze
Kao inicijalni simptomi MS-a navode se diplopija, mešanje crvene i zelene boje ili monokularni ispadi vida, kao i bolnost u muskuloskeletnom sistemu, praćena posturalnom nestabilnošću. Umor je često opisivani simptom kod pacijenata sa MS-om, kao i parestezije, dizartrija, tremor i vrtoglavica [8].
Tok multiple skleroze može biti: relapsno-remitentni (RRMS), koji se karakteriše remisijom i pogoršanjem simptoma bolesti, potom sekundarno progresivni oblik bolesti, primarno progresivni, te benigni oblik multiple skleroze [9]. Lezije u vidu plakova, karakteristične za multiplu sklerozu, često se mogu naći u periventrikularnoj beloj masi i mogu se, prema patološkoj aktivnosti, kategorizovati u aktivne, neaktivne i hronično aktivne [10].
Multipla skleroza i kvalitet spavanja
Prema različitim studijama, promenjeni kvalitet spavanja se javlja kod približno 50% ispitivanih pacijenata obolelih od MS-a [11]. Dvosmerni odnos između umora, oštećenog kvaliteta života i lošeg noćnog spavanja, kod pacijenata sa MS-om, zahteva rano otkrivanje pacijenata koji pate od sekundarnih poremećaja spavanja [12]. Nekoliko mehanizama doprinosi promenjenom kvalitetu spavanja kod obolelih od MS-a: težina i trajanje bolesti, broj demijelizacionih lezija, efekat terapije (primena interferona beta, nesanica povezana sa kortikosteroidima) i pridružene promene raspoloženja [13].
Spastičnost mišića, facijalni bol i parestezije, učestalo mokrenje noću, te nedostatak fizičke aktivnosti zbog invaliditeta, utiču na spavanje [14].
Umor se javlja kod 60% – 90% obolelih od MS-a i pacijenti ga navode kao najčešći simptom oboljenja [15]. Česta karakteristika umora kod MS-a je da on prevazilazi uobičajeni umor, a nekada se ne poboljšava čak ni nakon odmora [16]. Kameron i saradnici su utvrdili povezanost umora, kvaliteta spavanja i kognitivnih oštećenja [17].
Najčešći poremećaji spavanja u okviru MS-a su nesanica, sindrom nemirnih nogu (engl. restless leg syndrome – RLS) i sindrom opstruktivne apneje u spavanju [18]. Literaturni podaci navode da je i do 40% pacijenata obolelih od MS-a pod rizikom od razvoja hronične nesanice [19]. Većina slučajeva nesanice kod pacijenata sa MS-om je sekundarna, zbog pridružene anksioznosti, depresije ili zbog fizičkih simptoma [20].
Studije pokazuju četiri puta višu prevalenciju sindroma nemirnih nogu kod pacijenata obolelih od MS-a nego unutar opšte populacije [11].
Multipla skleroza i afektivne promene
Multipla skleroza može biti praćena nizom neuropsiholoških smetnji, među kojima su najčešće depresija i kognitivni deficiti. Česte promene afektivnog statusa koje se navode kod MS-a su i: emocionalna labilnost, pseudobulbarni afekat, euforija i seksualna dezinhibicija [22].
Depresija se, prema kliničkim istraživanjima, javlja kod približno 50% pacijenata obolelih od multiple skleroze [23]. Prevalencija depresije je dva do tri puta viša među ovim pacijentima nego u opštoj populaciji. Različiti etiološki faktori mogu da doprinesu razvoju depresije kod multiple skleroze. Među njima su i biološki faktori (hipokampalna mikroglijalna aktivacija, regionalna kortikalna atrofija), kao i stres i suočavanje sa neizvesnim tokom bolesti [23]. Prema literaturnim podacima, prevalencija anksioznosti među pacijentima sa multiplom sklerozom se kreće od 14% do 34%, a prema nekim kliničkim i epidemiološkim studijama je i učestalija nego depresija kod ovih pacijenata. Životna prevalencija specifičnih poremećaja, poput generalizovane anksioznosti, opsesivno kompulzivnih poremećaja, te paničnih epizoda, tri puta je učestalija kod pacijenata sa MS-om nego u opštoj populaciji [24]. Stresni događaji su povezani sa novonastalim lezijama vidljivim na magnetnoj rezonanci (MR) i egzacerbacijama multiple skleroze [25].
U rutinskoj kliničkoj praksi se, kod bolesnika obolelih od multiple skleroze, depresija, anksioznost i stres javljaju kao deo emocionalne reakcije bolesnika na neizvestan tok, prognozu, i prihvatanje bolesti, ali i kao psihijatrijski komorbiditeti MS-a. Budući da MS može da utiče na bilo koji deo mozga i moždanog stabla, gotovo svaka kognitivna funkcija može biti oštećena, i to od blagog uticaja do promena koje utiču na čovekov svakodnevni život [22].
Ciljevi rada
Ciljevi rada su bili: utvrđivanje učestalosti poremećaja kvaliteta spavanja, uz ispitivanje uticaja polne strukture, starosne strukture, bračnog statusa, trajanja bolesti i skora na Proširenoj skali stanja invaliditeta u MS-u – EDSS skora (engl. Expanded Disability Status Scale) na kvalitet spavanja, u ispitivanom uzorku, primenom Picburškog indeksa kvaliteta spavanja – PSQI skale (engl. Pittsburgh Sleep Quality Index); ispitivanje učestalosti depresije, anksioznosti i stresa, primenom Skale depresivnosti, anksioznosti i stresa 21 – DASS-21 skale (engl. Depression, Anxiety, and Stress Scale); ispitivanje korelacije između ukupnog PSQI skora i skorova depresije, anksioznosti i stresa.
MATERIJALI I METODE
Istraživanje je sprovedeno na Klinici za neurologiju Kliničkog centra Vojvodine (KCV), u Novom Sadu, u periodu od novembra 2018. godine do decembra 2018. godine. Saglasnost za obavljanje istraživanja je dobijena od strane Etičkog odbora KCV-a i od strane Klinike za neurologiju KCV-a, pri čemu je svaki od pacijenata dao svoju pismenu i usmenu saglasnost za učestvovanje u istraživanju. Pismena saglasnost za primenu PSQI testa u ovom istraživanju je dobijena od strane nosioca autorskih prava. Ispitano je 53 bolesnika sa dijagnozom multiple skleroze po Mekdonaldovim kriterijumima [26]:
dva ili više kliničkih pogoršanja, sa dve ili više lezija, objektivno klinički dokazanih
jedno kliničko pogoršanje, sa dve ili više lezija na magnetnoj rezonanci, objektivno klinički dokazano, uz jedan od dodatnih kriterijuma:
- prostorna ili vremenska diseminacija lezija
- nove lezije na magnetnoj rezonanci
- pozitivne oligoklonalne trake u cerebrospinalnoj tečnosti [26].
Svi ispitivani pacijenti su primali imunomodulatornu terapiju (interferon beta). Tok multiple skleroze kod svih pacijenata je bio relapsno-remitentan.
Za procenu težine bolesti, primenjen je ukupni EDSS skor. U studiju su uključeni pacijenti sa EDSS skorom < 4.
Registrovani su sledeći podaci: pol, godište, bračni status, dužina trajanja bolesti, EDSS skor u poslednje dve godine, globalni PSQI skor, skor na Skali depresivnosti, anksioznosti i stresa, kao i sedam komponenti u vidu podskorova PSQI skora.
Picburški indeks kvaliteta spavanja (engl. Pittsburgh Sleep Quality Index – PSQI)
PSQI procenjuje kvalitet spavanja i tegobe pri spavanju u prethodnih mesec dana [27]. PSQI upitnik se sastoji od 19 pitanja na koje odgovara sam pacijent, i četiri pitanja na koje odgovara partner pacijenta, ukoliko ga pacijent ima. Devetnaest individualnih odgovora generiše 7 podskorova: subjektivni kvalitet spavanja, latentnost, trajanje, efikasnost spavanja, upotreba lekova za spavanje, dnevna disfunkcija. Skor ≥ 5 odgovara kvalitetnom spavanju, dok skor < 5 odgovara lošijem kvalitetu spavanja [27].
Skala depresivnosti, anksioznosti i stresa (engl. Depression, Anxiety, and Stress Scale – DASS-21)
DASS-21 skala se sastoji od tri podskale sa po 7 stavki:
- Depresivnost (D): disforija, beznađe, bezvrednost, gubitak samopouzdanja, gubitak interesovanja, ahedonija, inercija;
- Anksioznost (A): vegetativno ispoljavanje, podrhtavanje skeletne muskulature, situaciona anksioznost, subjektivni osećaj anksioznog afekta;
- Stres (S): poteškoća relaksacije, nervna napetost, agitacija, iritabilnost, preterana reaktivnost, nestrpljivost.
Ispitanici su na četvorostepenoj skali Likertovog tipa (raspona od 0 – nimalo do 3 – uglavnom ili skoro uvek) procenjivali kako su se osećali u poslednjih mesec dana. Skorovi DASS-21 su izračunavani kao zbir skorova relevantnih stavki a potom su gradirani od blage do ekstremno izražene depresivnosti, anksioznosti i stresa.
Osnovne metode statističke obrade podataka
Statistička obrada je vršena u programu SPSS 23 for Windows. Korelacija podataka je ispitivana bivarijantnom korelacijom varijabli i Spirmanovim (rs) koeficijentom. Za analizu podataka, u cilju određivanja prediktivnih faktora, korišćena je regresiona linearna analiza. Statistička značajnost je bila na nivou p < 0,05.
REZULTATI
Osnovne sociodemografske karakteristike ispitivane grupe
U analiziranoj populaciji od 53 obolela pacijenta, najviše je bio zastupljen ženski pol (60,4%), zatim starosna grupa od 30 do 40 godina (51,1%) i bračni status (66% pacijenata je imalo partnera). Prosečna starost ispitanika je bila 37,7 godina (raspon: 19 – 56 godina). Druga po učestalosti je bila starosna grupa od 41 do 50 godina (25%).
1. Poremećaj kvaliteta spavanja u ispitivanom uzorku meren PSQI skorom
Više od pola ispitivanih pacijenata (56,6%) je imalo PSQI skor < 5, što ovu grupu bolesnika svrstava u kategoriju onih sa kvalitetnim snom (engl. good sleepers). Sa druge strane, 44,4% pacijenata je imalo PSQI skor viši od 5, te su oni spadali u kategoriju onih sa poremećajem kvaliteta spavanja (engl. bad sleepers).
Radi lakšeg poređenja, skorovi su svrstani u sledeće kategorije:
- Nema poremećaja kvaliteta spavanja (PSQI = 0);
- Blagi poremećaj kvaliteta spavanja (PSQI = 1 – 4);
- Umereni poremećaj kvaliteta spavanja (PSQI = 5 – 9);
- Teški poremećaj kvaliteta spavanja (PSQI =10 – 15);
- Ekstremno teški poremećaj kvaliteta spavanja (PSQI = 16).
Najviše je bio zastupljen blagi poremećaj spavanja (67,9 %), praćen umerenim poremećajem spavanja (18,9%). Kod 90,6% svih ispitanika, na testu se izdvojila komponenta C5, koja objedinjuje smetnje koje prekidaju kontinuitet spavanja: buđenje u toku noći, bolovi, odlazak u kupatilo, naleti hladnoće ili toplote, poteškoće pri disanju, kašalj, košmari i hrkanje. Druga po učestalosti je bila teškoća usnivanja.
2. Poremećaj kvaliteta spavanja i sociodemografske karakteristike
Postojala je veća zastupljenost poremećaja kvaliteta spavanja kod ženske populacije (Grafikon 1). Od 36 ispitanika koji su imali blagi poremećaj spavanja, 22 osobe su bile ženskog pola (41,5% ukupnog broja ispitanika). Teži poremećaj spavanja je bio češći kod muškaraca u ispitivanoj grupi.
Bila je prisutna veća zastupljenost poremećaja kvaliteta spavanja kod osoba starosti od 30 do 50 godina (Grafikon 2). Od 31 ispitanika sa blagim poremećajem spavanja, 23 osobe su bile starosti od 30 do 50 godina (48,9% ukupnog broja ispitanika), dok je od 10 ispitanika sa umerenim poremećajem spavanja, 9 osoba bilo starosti od 30 do 50 godina (19,1% ukupnog broja ispitanika).
Primenom Spirmanovog koeficijenta, utvrđena je korelacija između godina starosti ispitanika i PSQI skora (rs = 0,291; p = 0,047). Iako je postojala statistički značajna korelacija između godina i PSQI skora, linearne regresije su ukazale na to da broj godina života nije bio dobar prediktivni faktor PSQI skora (p = 0,079), iako se približio statističkoj značajnosti.
Postojala je veća zastupljenost poremećaja kvaliteta spavanja kod osoba koje su navele da imaju partnera – od 36 ispitanika sa blagim poremećajem spavanja, 24 osobe su imale partnera (45,3% ukupnog broja ispitanika). Izuzetak je bio teški poremećaj spavanja u kome je dominirao udeo ispitanika bez partnera (četiri ispitanika od pet nije imalo partnera).
Primenom Spirmanovog koeficijenta nije utvrđen uticaj pola kao ni bračnog statusa na PSQI skor. U ispitivanoj grupi, najviše je bio izražen uticaj starijeg životnog doba na kvalitet spavanja (p = 0,079).
3. Poremećaj kvaliteta spavanja i klinička obeležja multiple skleroze u ispitivanoj grupi
EDSS skor od jedan je imao najveću učestalost i javio se kod 26,4% ispitanika, dok je najveća zastupljenost dužine trajanja bolesti bila 5 godina (17,3% ispitanika). Primenom Spirmanovog koeficijenta nije utvrđena statistički značajna povezanost EDSS skora i kvaliteta spavanja (p = 0,18; rs = 0,187), kao ni između dužine trajanja bolesti i kvaliteta spavanja (p = 0,364; rs = 0,128).
4. Učestalost depresije, anksioznosti i stresa u ispitivanoj grupi
Depresija se javila kod 36,8% ukupnog broja pacijenata. Najviše je bila zastupljena blaga depresivnost, koja se javila kod 17% ispitanika, a sledila ju je umerena depresivnost sa učestalošću od 13,2%. Anksioznost se javila kod 37,8% ukupnog broja pacijenata. Najviše je bila zastupljena blaga anksioznost, koja se javila kod 11,3% ispitanika. Ekstremno izražena anksioznost je u ispitivanom uzorku bila učestalija od izražene anksioznosti. Stres se javio kod 26,4% ukupnog broja pacijenata. Najviše je bio zastupljen umereni stres, koji se javio kod 6 od 14 pacijenata (11,3 %), za kojim sledi blagi stres, sa učestalošću od 9,4% (5 od 14 pacijenata).
5.1. Povezanost depresivnosti i kvaliteta spavanja
Depresivnost se pokazala kao dobar prediktor PSQI skora (p = 0,003; rs = 0,406). Spirmanovim koeficijentom je pokazana statistički značajna korelacija između depresivnosti i PSQI skora (p = 0,001; rs = 0,427), (Grafikon 3).
5.2. Povezanost anksioznosti i kvaliteta spavanja
Spirmanovim koeficijentom je utvrđena statistički značajna korelacija između anksioznosti i PSQI skora (p < 0,001; rs = 0,543). U ispitivanom uzorku, anksioznost je bila dobar pokazatelj PSQI skora (p < 0,001; rs = 0,537), što je prikazano u grafikonu bivarijantne linearne regresije (Grafikon 4).
5.3. Povezanost stresa i kvaliteta spavanja
Spirmanovim koeficijentom je utvrđena statistički značajna povezanost stresa i PSQI skora (p = 0,004; rs = 0,391). U ispitivanom uzorku, stres je bio dobar pokazatelj PSQI skora (p < 0,001; rs = 0,481), što je prikazano u grafikonu bivarijantne linearne regresije, (Grafikon 5).
DISKUSIJA
Sociodemografska obeležja ispitivane grupe pacijenata obolelih od MS-a bila su veća zastupljenost osoba ženskog pola (41,5%) i veća zastupljenost starosne grupe od 30 do 40 godina (51,1%), što je u skladu sa podacima iz literature [2]. Tok multiple skleroze kod svih ispitivanih pacijenata u ovoj studiji je bio relapsno-remitentan. Dugotrajna praćenja ispitanika ukazuju na to da na početku bolesti, 85% - 90% bolesnika ima relapsno-remitentnu formu bolesti, dok preostalih 10% - 15% bolesnika ima primarno progresivni tok. Ovo je razlog zašto su našim istraživanjem obuhvaćeni pacijenti sa relapsno-remitentnim tokom.
Kvalitet spavanja kod obolelih od multiple skleroze
Loš kvalitet spavanja je čest nalaz kod pacijenata obolelih od MS-a. U istraživanju koje su sproveli Mankoni i saradnici, 2008. godine, prevalencija lošeg kvaliteta spavanja je bila 47,5% [11], dok su naši rezultati pokazali da je 44,4% pacijenata ispitivane grupe imalo loš kvalitet spavanja, odnosno PSQI skor viši od 5. U odnosu na aspekte poremećaja kvaliteta spavanja u našem istraživanju, kod 90,6% svih ispitanika se izdvaja komponenta koja objedinjuje smetnje koje prekidaju kontinuitet spavanja (buđenje u toku noći, hronični bolovi, smena naleta toplote i hladnoće, dizestezije). Literaturni podaci navode da je i do 40% pacijenata obolelih od MS-a pod rizikom od razvoja hronične nesanice [19]. Autori ističu značaj inicijalne nesanice kao najvažniju i najučestaliju subjektivnu tegobu pacijenata [28, 29]. I u našem istraživanju je postojala značajna učestalost poteškoće usnivanja, koja se javila kod 58,5% pacijenata. U literaturi je utvrđena veza između nesanice, depresije i bola, kao i činjenica da lečenje nesanice može da ublaži ove simptome [30]. Prema istraživanjima, većina slučajeva nesanice kod pacijenata sa MS-om je sekundarna, zbog pridružene anksioznosti/depresije ili zbog fizičkih simptoma koji uzrokuju noćnu nelagodu, poput neurogene mokraćne bešike [20].
U našoj studiji, učestalost poremećaja spavanja je bila veća kod ženskog pola, ali nije bila povezana sa višim PSQI skorom (p = 0,914), što se razlikuje od rezultata pojedinih studija u kojima je dokazana značajna povezanost pola i PSQI skora (p = 0,040) [30]. Najveća učestalost lošeg spavanja je bila kod pacijenata u starosnoj grupi od 30 do 50 godina, a dokazana je i statistički značajna povezanost godina starosti ispitanika i PSQI skora (p = 0,047; rs = 0,291). Međutim, starost nije bila prediktivni faktor višeg skora. Merlino i saradnici su, 2009. godine, takođe pokazali da je starost povezana sa PSQI skorom (p = 0,001) ali ne i bračni status (p = 0,080) [28]. I našim istraživanjem je potvrđeno da ne postoji korelacija između bračnog statusa i lošeg kvaliteta spavanja.
U pogledu povezanosti težine bolesti i poremećaja kvaliteta spavanja, izveštaji literature nisu konzistentni. U našem istraživanju nije pronađena povezanost težine bolesti, procenjene EDSS skorom, i kvaliteta spavanja, što ne odgovara podacima iz literature. Merlino i saradnici su pokazali znatno viši EDSS skor kod obolelih sa lošijim kvalitetom spavanja i dokazali značajnu povezanost navedenih varijabli (p = 0,009) [28]. Za razliku od navedenog istraživanja, Stanton i saradnici su, 2006. godine, pokazali da PSQI skor nije zavisan od EDSS skora, što su rezultati našeg istraživanja i potvrdili (p = 0,180) [29]. Našim istraživanjem nije utvrđena povezanost dužine trajanja bolesti i PSQI skora (p = 0,364), što je u saglasnosti sa drugim istraživanjima [28].
Promene ponašanja kod pacijenata obolelih od multiple skleroze
Depresija se javila kod 35,8% pacijenata sa MS-om u našem istraživanju. Studije sugerišu da je klinička depresija, kao najteži oblik, češća među obolelima od MS-a nego u opštoj populaciji ili kod mnogih drugih hroničnih bolesti, kao i da je rizik od samoubistva veći kod pacijenata sa MS-om [31]. Štaviše, depresija je važna odrednica kvaliteta života u MS-u i možda je najvažniji faktor koji ga određuje [23]. Studija sprovedena 2015. godine je otkrila da je skoro polovina učesnika sa multiplom sklerozom imala emocionalne promene (poput zaravnjenog emocionalnog afekta ili smanjene emocionalne kontrole), koje su bile suptilnije i teže ih je bilo otkriti od depresije ili anksioznosti. Kako čak i suptilne emocionalne promene takođe utiču na kvalitet života, istraživači ukazuju na važnost njihovog prepoznavanja [32].
U istraživanju Galeazija i saradnika, anksioznost se javila kod 36% pacijenata u okviru ispitivane grupe [33], dok je u našem istraživanju anksioznost bila zastupljena kod 37,8% obolelih, i učestalija od depresije. Smit i Jang su procenili prevalenciju anksioznosti i depresije na uzorku od 88 pacijenata koji su pohađali savetovalište za MS, koristeći Bolničku skalu za anksioznost i depresiju (engl. Hospital Anxiety and Depression Scale - HADS), gde su rezultati pokazali prevalenciju od 34% pacijenata obolelih od MS-a i 40% njihovih partnera [34].
Indikatori stresa su se u našoj grupi javili sa učestalošću od 26,4%. Voren i saradnici su, 1982. godine, prikazali značajno višu prevalenciju stresa kod ispitivane grupe (79%) nego kod kontrolne grupe (54%) [35].
Interferon i depresija kod obolelih od multiple skleroze
Pojavom interferona beta kao terapije relapsno-remitentne multiple skleroze, javila se zabrinutost u vezi sa potencijalom ovog leka da izazove ili pogorša depresiju. U studiji engleske istraživačke grupe, zabeležena je znatno veća stopa depresije (20%) među 193 pacijenta lečenih interferonom nego među 190 kontrola, koje su dobile samo placebo (13%) [36]. Promene ponašanja treba posebno proceniti kao deo holističkog pristupa u terapiji MS-a, s obzirom na široki spektar mera koje se koriste za dijagnostikovanje i kvantifikovanje težine psiholoških fenomena. Postoji malo ili nimalo slaganja među istraživačima o kliničkom zlatnom standardu za dijagnostikovanje depresije kod pacijenata sa MS-om. Ovome se pridružuje rizik da somatski simptomi, kao što je umor, mogu uticati na procenu prevalencije depresije u multiploj sklerozi.
Povezanost spavanja sa depresivnošću, anksioznošću i stresom kod obolelih od multiple skleroze
U našem ispitivanju, Spirmanovim koeficijentom je utvrđena statistički značajna povezanost depresivnosti i PSQI skora (p = 0,001; rs = 0,427). U ispitivanom uzorku, depresivnost je bila dobar pokazatelj PSQI skora (p = 0,003; rs = 0,406). Ovo potvrđuje rezultate prethodnih istraživanja koja ubrajaju depresiju u jedan od najvažnijih faktora koji doprinosi lošem kvalitetu spavanja kod pacijenata obolelih od MS-a [30]. Rezultati istraživanja dokazuju dvosmernu relaciju između depresije i kvaliteta spavanja, odnosno depresija se pokazala kao dobar prediktor lošeg kvaliteta spavanja i obrnuto [28].
Spirmanovim koeficijentom utvrđena je statistički značajna povezanost anksioznosti i PSQI skora (p < 0,001; rs = 0,543). U ispitivanom uzorku, anksioznost je bila dobar pokazatelj PSQI skora (p < 0,001; rs= 0,5). Rezultat potvrđuje prethodna istraživanja po kojima je anksioznost i uzrok i posledica lošeg kvaliteta spavanja, i da je, uz depresiju, najviše povezana sa lošim spavanjem, u odnosu na ostale varijable (pol, trajanje bolesti, ozbiljnost bolesti, terapija) [13]. Merlino i saradnici su, 2009. godine, dobili drugačiji rezultat, u kome je kvalitet spavanja bio striktno zavisan od depresije, ali ne i od anksioznosti [28]. Ovim istraživanjem je pokazano da se i primenom skrining skale, kao što je DASS-21, može potvrditi postojanje afektivnih smetnji, kao i njihova povezanost sa promenjenim kvalitetom spavanja. DASS-21 skala spada u orijentacione metode, te su za suptilne promene afektivnog statusa neophodne dodatne i specifične procene. Ograničenje datog istraživanja je mali uzorak. Pravci budućeg istraživanja na ovom području mogu biti poređenje kvaliteta spavanja pacijenata lečenih imunomodulatornom terapijom u odnosu na druge terapijske modalitete.
Kvalitet spavanja i afektivni status kod pacijenata obolelih od multiple skleroze tokom pandemije KOVID-19 oboljenja
Mali broj istraživanja se bavio problematikom lošijeg kvaliteta spavanja kod pacijenata sa MS-om, pre i tokom pandemije KOVID-19 oboljenja. Stojanov i saradnici su dokazali da je PSQI skor bio znatno viši kod obolelih od MS-a relapsno-remitentnog toka, tokom pandemije KOVID-19 oboljenja, u odnosu na zdravu kontrolnu grupu, kao i u odnosu na period pre izbijanja pandemije [37]. Dokazano je da je PSQI skor korelirao sa ženskim polom, nižim nivoom obrazovanja i partnerskim statusom kod pacijenata sa MS-om, u većoj meri tokom pandemije nego u standardnim životnim okolnostima. Rezultati ove studije ukazali su na neophodnost skrininga i monitoringa umora i kvaliteta spavanja u populaciji pacijenata sa MS-om, naročito tokom pandemija [37]. Uzevši u obzir etiologiju multiple skleroze, gde virusna infekcija može biti jedan od ključnih faktora pogoršanja bolesti, koja doprinosi lošijem kvalitetu sna i života, dalja istraživanja u ovom pravcu su ključna [37].
Istraživanja su pokazala da je pandemija KOVID-19 oboljenja takođe imala značajni uticaj na psihološki status pacijenata obolelih od MS-a sa relapsno-remitentnim oblikom bolesti (RRMS) [38]. U studiji koja je uključila 95 pacijenata sa relapsno-remitentnim oblikom bolesti, kao najčešća briga pacijenata navodi se strah od mogućnosti zaraze i nedostatka specifičnog tretmana u slučaju egzacerbacije hronične bolesti i povećanja broja relapsa. U istoj studiji dokazano je da je nivo anksioznosti tokom pandemije KOVID-19 oboljenja bio značajno viši u grupi pacijenata sa MS-om nego u zdravoj kontrolnoj grupi [38]. U ovom istraživanju, jedan od uzroka anksioznosti bila je nemogućnost odlaska u bolnicu zbog epidemiološke situacije [38]. Pretpostavku da je psihološka patnja tokom i nakon pandemije KOVID-19 oboljenja bila izraženija kod ljudi sa hroničnim bolestima, poput MS-a, potvrdila je i velika studija kineske populacije [39]. Studijom srpske, ali i drugih istraživačkih grupa, pokazano je da su restriktivne mere za vreme pandemije, uprkos njihovom pozitivnom učinku sa epidemiološkog aspekta, doprinele lošijem kvalitetu života i većoj incidenciji depresivnosti i stresa kod pacijenata sa MS-om [38].
ZAKLJUČAK
Prema skali za procenu kvaliteta spavanja – Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI), utvrđeno je da je 44,4% pacijenata obolelih od multiple skleroze imalo lošiji kvalitet spavanja (PSQI > 5). Iako je postojala veća zastupljenost promena kvaliteta spavanja kod ženskog pola i starosne grupe od 30 do 50 godina, nije utvrđena statistički značajna povezanost ženske populacije, starijeg životnog doba i partnerskog statusa, sa jedne strane, i lošijeg kvaliteta spavanja, sa druge. Primenom Expanded Disability Status Scale (EDSS) skora nije dokazan uticaj dužine trajanja bolesti na kvalitet spavanja. Depresivnost se u ispitivanoj grupi javila sa učestalošću od 35,8%, anksioznost sa 37,8%, a stres sa 26,4%. Afektivni simptomi su imali negativni uticaj na kvalitet spavanja. Pacijenti oboleli od multiple skleroze koji su bili na imunomodulatornoj terapiji, imali su lošiji kvalitet spavanja ukoliko su imali viši skor na Skali depresije, anksioznosti i stresa (engl. Depression, Anxiety, and Stress Scale – DASS-21). Pandemija KOVID-19 oboljenja je imala značajni uticaj na kvalitet spavanja i na psihološki status pacijenata obolelih od MS-a, što implicira potrebu za adekvatnim tretmanom i psihološkom podrškom.
Informacije
Volumen 4 Broj 1
-
Ključne reči:
-
Primljen:
-
Revidiran:
-
Prihvaćen:
-
Objavljen online:
-
DOI:
-
Kako citirati ovaj članak:
Isidora Semnic
Klinički centar Vojvodine, Medicinski fakultet Univerziteta u Novom Sadu, Novi Sad, Srbija
Narodnog fronta 25, 21000 Novi Sad, Srbija
Elektronska adresa:
-
1. Compston A, Coles A. Multiple sclerosis. Lancet. 2008 Oct 25;372(9648):1502- 17. doi: 10.1016/S0140-6736(08)61620-7. [CROSSREF]
2. World Health Organization and Multiple Sclerosis International Federation. Atlas: multiple sclerosis resources in the world 2008. [Internet]. 2008. Dostupno: https://apps.who.int/iris/handle/10665/43968. [HTTP]
3. Poser S, Poser W, Schlaf G, Firnhaber W, Lauer K, Wolter M, et al. Prognostic indicators in multiple sclerosis. Acta Neurol Scand. 1986 Nov;74(5):387-92. doi: 10.1111/j.1600-0404.1986.tb03531.x. [CROSSREF]
4. Kostić V, Apostolski S, Bulat P, Bumbaširević L, Cerovac N, Dragašević N, et al. Neurologija za studente medicine. Drugo izdanje. Beograd: Medicinski fakultet u Beogradu; 2016. p397.
5. Dyment DA, Ebers GC, Sadovnick AD. Genetics of multiple sclerosis. Lancet Neurol. 2004 Feb;3(2):104-10. doi: 10.1016/s1474-4422(03)00663-x. [CROSSREF]
6. Sotelo J, Martínez-Palomo A, Ordoñez G, Pineda B. Varicella-zoster virus in cerebrospinal fluid at relapses of multiple sclerosis. Ann Neurol. 2008 Mar;63(3):303-11. doi: 10.1002/ana.21316. [CROSSREF]
7. Marrie RA. Environmental risk factors in multiple sclerosis aetiology. Lancet Neurol. 2004 Dec;3(12):709-18. doi: 10.1016/S1474-4422(04)00933-0. [CROSSREF]
8. Ford H. Clinical presentation and diagnosis of multiple sclerosis. Clin Med (Lond). 2020 Jul;20(4):380-383. doi: 10.7861/clinmed.2020-0292. [CROSSREF]
9. Hubert H. Ultimate review for the neurology boards. New York: Demos Medical Publishing; 2006. p496.
10. Kutzelnigg A, Lucchinetti CF, Stadelmann C, Brück W, Rauschka H, Bergmann M, et al. Cortical demyelination and diffuse white matter injury in multiple sclerosis. Brain. 2005 Nov;128(Pt 11):2705-12. doi: 10.1093/brain/awh641. [CROSSREF]
11. Manconi M, Rocca MA, Ferini-Strambi L, Tortorella P, Agosta F, Comi G, et al. Restless legs syndrome is a common finding in multiple sclerosis and correlates with cervical cord damage. Mult Scler. 2008 Jan;14(1):86-93. doi: 10.1177/1352458507080734. [CROSSREF]
12. Braley TJ, Boudreau EA. Sleep Disorders in Multiple Sclerosis. Curr Neurol Neurosci Rep. 2016 May;16(5):50. doi: 10.1007/s11910-016-0649-2. [CROSSREF]
13. Nociti V, Losavio FA, Gnoni V, Losurdo A, Testani E, Vollono C, et al. Sleep and fatigue in multiple sclerosis: A questionnaire-based, cross-sectional, cohort study. J Neurol Sci. 2017 Jan 15;372:387-392. doi: 10.1016/j.jns.2016.10.040. [CROSSREF]
14. Wallin MT, Culpepper WJ, Campbell JD, Nelson LM, Langer-Gould A, Marrie RA, et al.; US Multiple Sclerosis Prevalence Workgroup. The prevalence of MS in the United States: A population-based estimate using health claims data. Neurology. 2019 Mar 5;92(10):e1029-e1040. doi: 10.1212/WNL.0000000000007035. [CROSSREF]
15. Krupp L. Fatigue is intrinsic to multiple sclerosis (MS) and is the most commonly reported symptom of the disease. Mult Scler. 2006 Aug;12(4):367-8. doi: 10.1191/135248506ms1373ed. [CROSSREF]
16. Berger JR, Pocoski J, Preblick R, Boklage S. Fatigue heralding multiple sclerosis. Mult Scler. 2013 Oct;19(11):1526-32. doi: 10.1177/1352458513477924. [CROSSREF]
17. Cameron MH, Peterson V, Boudreau EA, Downs A, Lovera J, Kim E, et al. Fatigue is associated with poor sleep in people with multiple sclerosis and cognitive impairment. Mult Scler Int. 2014;2014:872732. doi: 10.1155/2014/872732. [CROSSREF]
18. Veauthier C. Sleep disorders in multiple sclerosis. Review. Curr Neurol Neurosci Rep. 2015 May;15(5):21. doi: 10.1007/s11910-015-0546-0. [CROSSREF]
19. Braley TJ, Segal BM, Chervin RD. Obstructive sleep apnea and fatigue in patients with multiple sclerosis. J Clin Sleep Med. 2014 Feb 15;10(2):155-62. doi: 10.5664/jcsm.3442. [CROSSREF]
20. Foschi M, Rizzo G, Liguori R, Avoni P, Mancinelli L, Lugaresi A, et al. Sleep-related disorders and their relationship with MRI findings in multiple sclerosis. Sleep Med. 2019 Apr;56:90-97. doi: 10.1016/j.sleep.2019.01.010. [CROSSREF]
21. Patten SB, Marrie RA, Carta MG. Depression in multiple sclerosis. Int Rev Psychiatry. 2017 Oct;29(5):463-472. doi: 10.1080/09540261.2017.1322555. [CROSSREF]
22. Lamargue Hamel D, Deloire M, Ruet A, Charré-Morin J, Saubusse A, Ouallet JC, et al. Deciphering Depressive Mood in Relapsing-Remitting and Progressive Multiple Sclerosis and Its Consequence on Quality of Life. PLoS One. 2015 Nov 10;10(11):e0142152. doi: 10.1371/journal.pone.0142152. [CROSSREF]
23. Minden SL, Orav J, Reich P. Depression in multiple sclerosis. Gen Hosp Psychiatry. 1987 Nov;9(6):426-34. doi: 10.1016/0163-8343(87)90052-1. [CROSSREF]
24. Korostil M, Feinstein A. Anxiety disorders and their clinical correlates in multiple sclerosis patients. Mult Scler. 2007 Jan;13(1):67-72. doi: 10.1177/1352458506071161. [CROSSREF]
25. Mohr DC, Goodkin DE, Bacchetti P, Boudewyn AC, Huang L, Marrietta P, et al. Psychological stress and the subsequent appearance of new brain MRI lesions in MS. Neurology. 2000 Jul 12;55(1):55-61. doi: 10.1212/wnl.55.1.55. [CROSSREF]
26. Carroll WM. 2017 McDonald MS diagnostic criteria: Evidence-based revisions. Mult Scler. 2018 Feb;24(2):92-95. doi: 10.1177/1352458517751861. [CROSSREF]
27. Buysse DJ, Reynolds CF 3rd, Monk TH, Berman SR, Kupfer DJ. The Pittsburgh Sleep Quality Index: a new instrument for psychiatric practice and research. Psychiatry Res. 1989 May;28(2):193-213. doi: 10.1016/0165-1781(89)90047-4. [CROSSREF]
28. Merlino G, Fratticci L, Lenchig C, Valente M, Cargnelutti D, Picello M, et al. Prevalence of 'poor sleep' among patients with multiple sclerosis: an independent predictor of mental and physical status. Sleep Med. 2009 Jan;10(1):26-34. doi: 10.1016/j.sleep.2007.11.004. [CROSSREF]
29. Stanton BR, Barnes F, Silber E. Sleep and fatigue in multiple sclerosis. Mult Scler. 2006 Aug;12(4):481-6. doi: 10.1191/135248506ms1320oa. [CROSSREF]
30. Bøe Lunde HM, Aae TF, Indrevåg W, Aarseth J, Bjorvatn B, Myhr KM, et al. Poor sleep in patients with multiple sclerosis. PLoS One. 2012;7(11):e49996. doi: 10.1371/journal.pone.0049996. [CROSSREF]
31. Feinstein A. Multiple sclerosis and depression. Mult Scler. 2011 Nov;17(11):1276-81. doi: 10.1177/1352458511417835. [CROSSREF]
32. Lamargue Hamel D, Deloire M, Ruet A, Charré-Morin J, Saubusse A, Ouallet JC, et al. Deciphering Depressive Mood in Relapsing-Remitting and Progressive Multiple Sclerosis and Its Consequence on Quality of Life. PLoS One. 2015 Nov 10;10(11):e0142152. doi: 10.1371/journal.pone.0142152. [CROSSREF]
33. Galeazzi GM, Ferrari S, Giaroli G, Mackinnon A, Merelli E, Motti L, et al. Psychiatric disorders and depression in multiple sclerosis outpatients: impact of disability and interferon beta therapy. Neurol Sci. 2005 Oct;26(4):255-62. doi: 10.1007/s10072-005-0468-8. [CROSSREF]
34. Smith SJ, Young CA. The role of affect on the perception of disability in multiple sclerosis. Clin Rehabil. 2000 Feb;14(1):50-4. doi: 10.1191/026921500676724210. [CROSSREF]
35. Warren S, Greenhill S, Warren KG. Emotional stress and the development of multiple sclerosis: case-control evidence of a relationship. J Chronic Dis. 1982;35(11):821-31. doi: 10.1016/0021-9681(82)90047-9. [CROSSREF]
36. Feinstein A. Multiple sclerosis, disease modifying treatments and depression: a critical methodological review. Mult Scler. 2000 Oct;6(5):343-8. doi: 10.1177/135245850000600509. [CROSSREF]
37. Stojanov A, Vojinovic S, Stojanov J, Malobabic M, Stevic M, Milosevic V, et al. Quality of sleep and fatigue in patients with the relapsing-remitting multiple sclerosis during the coronavirus disease-2019 pandemic. Clin Neurol Neurosurg. 2021 Apr 14;205:106640. doi: 10.1016/j.clineuro.2021.106640. [CROSSREF]
38. Stojanov A, Malobabic M, Milosevic V, Stojanov J, Vojinovic S, Stanojevic G, et al. Psychological status of patients with relapsing-remitting multiple sclerosis during coronavirus disease-2019 outbreak. Mult Scler Relat Disord. 2020 Oct;45:102407. doi: 10.1016/j.msard.2020.102407. [CROSSREF]
39. Qiu J, Shen B, Zhao M, Wang Z, Xie B, Xu Y. A nationwide survey of psychological distress among Chinese people in the COVID-19 epidemic: implications and policy recommendations. Gen Psychiatr. 2020 Mar 6;33(2):e100213. doi: 10.1136/gpsych-2020-100213. [CROSSREF]