Smrtnost zdravstvenih radnika tokom pandemije KOVID-19 oboljenja

SMRTNOST ZDRAVSTVENIH RADNIKA TOKOM PANDEMIJE KOVID-19 OBOLJENJA

Danas postoji dovoljno dokaza da pandemija KOVID-19 oboljenja najteže pogađa zemlje sa društveno specifičnim kontekstima [1],[2], i u njima marginalizovane građane, populacione grupe sa najmanje ekonomskih resursa, i pripadnike rasnih i etničkih manjina [3],[4],[5],[6]. Ova pandemija se naziva i sindemijom interakcija biološkog i društvenog konteksta [7], i može da odražava logističku pripravnost zemlje za krizu [8], usled čega se zajednice razlikuju u pogledu podložnosti oboljevanju i umiranju. Zbog više nego trostrukog rizika od infekcije u odnosu na opštu populaciju [9], zdravstveni radnici su bez sumnje podneli najveći teret borbe sa pandemijom KOVID-19 oboljenja.

Već u prvoj godini pandemije bolesti KOVID-19, priznati stručnjaci su u jednom uticajnom časopisu upozorili na potrebu preveniranja „paralelne pandemije” među zdravstvenim radnicima [10]. Kolektivno mišljenje aktivista američke Nacionalne Akademije Nauka, Inženjerstva i Medicine jeste neophodnost sveobuhvatnog merenja krize koja se prenosi na zdravstve nu radnu snagu, i izveštavanja o smrtnosti u toj populaciji [11]. Pokazatelji smrtnosti se smatraju najčvršćim dokazom zdravstvenog stanja populacije, a smrtnost zdravstvene radne snage, kao jednog od ključnih resursa zdravstvenog sistema, odslikava vulnerabilnost postojećih kapaciteta za očuvanje i unapređenje zdravlja stanovnika.

Navedimo samo podatak da su, tokom prve epidemije teškog akutnog respiratornog sindroma (SARS) 2003. godine, zdravstveni radnici činili jednu petinu umrlih lica u svetu [12]. Zbog zaražavanja Ebola virusom, u periodu od 2014. do 2016. godine, u Liberiji je umrlo 0,11% opšte populacije a više od 8% zdravstvene radne snage [13]. Tada su slične disproporcionalnosti zabeležene i u drugim zemljama Zapadne Afrike pogođene epidemijom Ebole, kao što su Sijera Leone i Gvineja [13].

Prema meta-analizama [14],[15] rađenim u periodu pre pandemije KOVID-19 oboljenja, stopa samoubistava lekara bila je veća od stope samoubistava u opštoj populaciji, pa je važno sagledati da li se ta stopa promenila pod većim obimom posla koji je zahtevan od zaposlenih tokom pandemije, a koji je izvršio fizički i emocionalni pritisak na njihovo zdravlje.

Da bismo procenili direktne i indirektne efekte bolesti KOVID-19 na zdravstveni kadar, potrebno je preuzeti podatke o broju umrlih zdravstvenih radnika iz registara koji prate smrtnost usled profesionalne izloženosti koronavirusu, zatim iz registara koji beleže smrtnost koja se može dovesti u vezu sa stanjima kao što su umor, stres i izgaranje tokom KOVID-19 pandemije, kao i iz registara samoubistava u periodu od proglašenja pandemije.

Septembra 2021. godine, Svetska zdravstvena organizacija (SZO) je objavila prvi radni dokument o efektima pandemije KOVID-19 oboljenja na zdravstvene radnike [16], u kojem je istakla podregistraciju njihovog mortaliteta. Među faktorima, čiju jačinu povezanosti sa povećanom smrtnošću zdravstvenih radnika tokom pandemije KOVID-19 oboljenja treba ispitati, spadaju i: raspoloživost, distribucija i prenamena/relokacija zdravstvenih radnika, pritisak posla, absentizam, zaražavanje, stres, izgaranje, drugi mentalni poremećaji, korišćenje lične zaštitne opreme, vakcinacija, psihološka podrška, karantin, samoizolacija, podsticaji, stigmatizacija, diskriminacija, kao i porodična situacija. Ovi faktori odslikavaju dugogodišnje slabosti zdravstvenih sistema u nekim zemljama, i bili su ključni ometajući faktori za intenzivnu mobilizaciju neophodnih kadrova za borbu protiv pandemije.

Izveštavanje o tačnom broju umrlih usled KOVID-19 oboljenja je veliki izazov za sve zemlje [8]. To najbolje ilustruje podatak da je SZO, u maju 2021. godi ne, izvestila o registrovanju samo 6.643 smrtna slučaja među zdravstvenim radnicima uzrokovana KOVID-19 oboljenjem, što je višestruko manje od 115.493 takvih smrti, koje je kao podatak dobila procenom zasnovanom na proporciji zdravstvenih radnika u populaciji (proporcija zdravstvene radne snage u populaciji se kreće od manje od 3%, u nerazvijenim zemljama, pa do 3% – 7%, u visoko razvijenim zemljama) i u populaciji broja umrlih od KOVID-19 oboljenja, odnosno na osnovu procena koje je američki Institut za zdravstvene pokazatelje i evaluaciju napravio na osnovu globalne smrtnosti usled KOVID-19 oboljenja, a koja iznosi 179.500 umrlih zdravstvenih radnika [16]. Ostale procene o broju umrlih lica od KOVID-19 oboljenja u zdravstvenom sektoru su manje-više usaglašene, i iznose 83.000 – 133.000 smrti, što su podaci dobijeni triangulacijom izvora (korišćenjem metoda indirektne standardizacije), odnosno 80.000 – 160.000 smrtnih slučajeva, što su podaci procenjeni meta-analizom u vezi sa PCR testiranjem [16].

Postoji više razloga za neusaglašenost u brojevima, uključujući javni interes da korisnici bez oklevanja i straha koriste osnovne zdravstvene usluge. Zbog toga što KOVID-19 oboljenje kruži u zajednici, teško je utvrditi poreklo zaražavanja umrlog zdravstvenog radnika. Ipak, činjenice sugerišu da je KOVID-19 infekcija češća među zdravstvenim radnicima kojima nedostaje odgovarajuća lična zaštitna oprema ili koji rade u radnim okruženjima bez odgovarajućih protokola.

S tim u vezi, da bismo procenili direktne i indirektne efekte KOVID-19 oboljenja na zdravstveni kadar, potrebno je metodološki standardizovanim alatima preuzeti podatke o broju umrlih zdravstvenih radnika iz registara koji prate smrtnost usled profesionalne izloženosti koronavirusu, smrtnost koja se može dovesti u vezu sa stanjima kao što su umor, stres i izgaranje tokom KOVID-19 pandemije, i registara samoubistava od proglašenja pandemije.

Najčešće navođen razlog za podregistraciju jeste da ne postoji rutinsko izveštavanje o broju umrlih po zanimanjima. U potvrdama o smrti retko se beleže informacije o zanimanju umrlog, i često se dešava da se prijavljuje najduže obavljan posao (posebno za žene), a ne zanimanje neposredno pre smrti [17]. Bitna je i informacija ko se prijavljuje pod pojmom zdravstveni radnik i saradnik. Pitanje je da li se smrtnost prati za sve zaposlene u zdravstvenoj ustanovi (i čistačica, na primer) ili se samo prijavljuje smrt medicinskog osoblja. Osim toga, način identifikovanja korona virusa kod kasnije umrlih osoba, može da prikaže lažnu sliku, jer je poznato da senzitivnost njegove detekcije uz pomoć nazofaringealnog brisa može dostići do 79%, uz eventualno dvostruko testiranje [18].

Podjednako je važno reći i da li se u registar unose podaci samo ustanova koje su u sistemu za lečenje obolelih od KOVID-19 oboljenja, ili svih zdravstvenih ustanova. Moguće je očekivati podregistraciju o broju umrlih zaposlenih u zdravstvenom sektoru kada ne postoji jedinstven međunarodni/nacionalni okvir za prikupljanje, evidentiranje i prijavljivanje podataka o mortalitetu i morbiditetu zdravstvenih radnika i saradnika povezanih sa KOVID-19 oboljenjem. Nedoslednost koraka u tom pravcu, umanjuje sposobnost nadležnih za smisleno poređenje i sprovođenje reprezentativnih kombinovanih analiza i donošenje tačnih zaključaka o razmerama smrtnosti zdravstvenih radnika i saradnika tokom pandemije KOVID-19 oboljenja.

Na kompletnost izveštavanja utiču i kapaciteti za testiranje i praćenje infekcije i smrti. U skladu sa raspoloživim kapacitetima, moguće je da varira registracija umrlih. Slično se odnosi i na podatke o osoblju i korisnicima domova za stara lica, i institucija za dugotrajnu negu ili zbrinjavanje. Naime, dešavalo se da su prijavljivani samo oni zdravstveni radnici ili saradnici, tj. građani, za koje je testom na KOVID-19 infekciju potvrđen pozitivan nalaz na SARS-KoV-2 virus ili koji su umrli tokom lečenja od KOVID-19 oboljenja u zdravstvenoj ustanovi.

Za sad, ostaje nepoznanica o tačnim razmerama mortaliteta zdravstvenih radnika i saradnika usled KOVID-19 oboljenja, uzimajući u obzir zastupljenost takvih smrtnih slučajeva među netestiranim licima, među smrtnim slučajevima van zdravstvenih ustanova, i među umrlima za koje je uzrok smrti ostao neidentifikovan i šifriran takozvanim “smeće kodovima” (engl. garbage codes) [19]. Ovi smrtni slučajevi jesu obuhvaćeni pokazateljima opšteg mortaliteta, ali je neophodno izračunati opterećenje zdravstvenog sistema smrtnošću usled KOVID-19 oboljenja.

S obzirom da smo u trećoj godini pandemije, razumljiva je zabrinutost za zdravlje zdravstvenih radnika i saradnika, stoga je pitanje tačnog broja smrtnih slučajeva u ovoj populaciji koji je moguće pripisati KOVID-19 oboljenju, postalo važno javnozdravstveno i političko pitanje na koje treba dati odgovor, ne samo da bi se precizno identifikovala smrtnost zdravstvenih radnika i saradnika, već i stimulisala ulaganja u njihovu bezbednost i održivost zdravstvenog sistema, u kontekstu vanrednih situacija visokog rizika.