O značaju higijenskih mera u suzbijanju infektivnih bolesti koje se prenose respiratornim putem

Poštovano uredništvo,

Infektivne bolesti su se tokom istorije čovečanstva najviše širile u obliku epidemija, a kao odgovorni za njihovu pojavu su već duže vreme označeni patogeni mikroorganizmi. Međutim, patogeni mikroorganizmi čine samo mali deo mikrobioma ljudi, životinja i biljaka [1].

Da bismo razumeli ulogu mikroorganizama u etiologiji bolesti, moramo imati na umu da uslovi okoline u kojima se nalaze mikroorganizmi igraju odlučujuću ulogu u njihovom funkcionisanju u odnosu na životnu sredinu, a time i u odnosu na domaćine, kao njihovo specifično okruženje.

U akutnim zaraznim bolestima patogeni mikroorganizam najčešće stimuliše razne litičke, pre svega proteolitičke reakcije, pomoću različitih proteaza [2],[3],[4],[5], pa prema tome on ima ulogu katalizatora patološkog procesa. Uloga katalizatora je samo da ubrza reakciju, pri čemu je ne može pokrenuti ili promeniti ravnotežni položaj reakcije [6]. Stoga, bar kada je reč o zapaljenskom procesu, takozvani biološki uzroci bolesti nisu stvarni uzroci, već samo katalizatori već postojećeg patološkog procesa, dok su stvarni neposredni uzroci po svojoj prirodi samo fizički ili hemijski faktori. Otuda ekstremna varijabilnost lokacije i intenziteta patoloških procesa sa istim biološkim uzročnikom kod različitih jedinki iste vrste domaćina. Otuda i jasno određenje većine mikroorganizama koji mogu da „izazovu“ bolest kao oportunističkih patogena, za razliku od takozvanih striktnih patogena [7]. Međutim, „striktni“ patogeni su u osnovi takođe oportunistički, uslovni patogeni, u smislu da su im potrebni odgovarajući uslovi okoline da bi se manifestovala njihova patogenost, ali se oni razlikuju od uslovnih patogena samo po tome što ne mogu da prežive u različitim uslovima, zbog loše prilagodljivosti promenama u svojem okruženju. Dakle, patogenost i virulentnost mikroorganizama nisu njihova inherentna i nepromenljiva svojstva, već su samo rezultat patogenosti neživih faktora okoline koji deluju na domaćina i koji često ostaju van fokusa medicinskih istraživanja.

„Učiteljica života“, istorija, daje nam odgovor na pitanje od glavne praktične važnosti - kako sprečiti pojavu zaraznih bolesti? Čak i pre otkrića zaraznih agenasa i specifičnih antimikrobnih lekova, mnoge higijenske mere bile su dovoljne da suzbiju većinu zaraznih bolesti, poput kolere i kuge u ranijim vekovima, koje su se javljale u obliku epidemija koje su desetkovale ljudsku populaciju. One su svedene na zanemarljivu učestalost u sredinama u kojima su primenjene takve mere. Konkretno, uvođenje kanalizacionog sistema i stalno uklanjanje čvrstog, posebno organskog otpada iz naseljenih područja doprineli su da nekadašnje epidemije kolere i kuge padnu u zaborav. Tako je, na primer, kuga uspešno kontrolisana direktnim merama deratizacije i dezinsekcije [8], a redovno uklanjanje čvrstog otpada sigurno je doprinelo kontroli vektora i kuge i drugih opasnih zaraznih bolesti, jer je uklonjeno plodno tlo za održavanje i umnožavanje odgovarajućih vektora. Suzbijanje kolere ostvareno je uvođenjem higijenski bezbednog snabdevanja vodom za piće [9], a u Srbiji je, 1915. godine, eliminisana stravična epidemija pegavog tifusa razvojem i sistematskim korišćenjem takozvanog srpskog bureta, a bez značajnog doprinosa bilo kakvih specifičnih antimikrobnih ili imunostimulišućih lekova [10].

Do sada je zajednica učinila puno na unapređenju higijenskih standarda ličnog i porodičnog stanovanja, procesa u proizvodnji hrane i stočarstvu, sigurnog odlaganja komunalnog čvrstog i tečnog otpada, kao i na higijeni poslovnih objekata i procesa. Međutim, jedan važan segment higijenske prakse ostao je, do danas, prilično nerazvijen i zanemaren, a to je briga o higijeni atmosfere, pre svega atmosfere ljudskih naselja. Danas se atmosfera neprekidno i sistematski zagađuje određenim gasovima, parama, kao i česticama, uključujući radioaktivne, toksične i zarazne čestice. Direktni rezultat ovog stanja razvoja higijenske prakse je da su danas jedina vrsta epidemije koja pogađa opštu populaciju, epidemije koje se šire putem atmosfere, naime respiratorne epidemije. I dok veći deo javnosti vidi specifičnu vakcinu kao jedinu nadu za spas od trenutne respiratorne pandemije COVID-19, malo ko razume da bi to moglo biti samo privremeno rešenje problema. Na primer, nedavno je javno izneto mišljenje nekih medicinskih stručnjaka da bi, čak i nakon eventualne eliminacije COVID-19 samo vakcinacijom, mogao kasnije da sledi neki COVID-22, -23 ili -24, i tako u nedogled. Ovakvo predviđanje se može izvesti direktno iz lekcija istorije, uključujući i one prethodno spomenute. Šta bi se, na primer, dogodilo kada bismo se danas borili protiv kuge i kolere samo vakcinama i antibioticima, a s druge strane nastavili da živimo u naseljima u kojima se neprestano nagomilavaju ljudski i životinjski izmet i čvrsti organski otpad? Odgovor je da bismo u tom slučaju sigurno mogli očekivati stalnu pojavu novih, otpornijih sojeva patogenih bakterija ili drugih patogena i ponovnu pojavu bolesti u drugim oblicima, jer same vakcine i antibiotici ne bi bili dovoljni da ponište povoljne uslove za održavanje i razvoj bolesti.

Da bi se postigla trajna kontrola širenja respiratornih epidemija, potrebno je uvesti trajne i sistematske mere za održavanje higijene atmosfere ljudskih naselja. Za početak, bilo bi potrebno da se usredsredimo na uklanjanje zagađenja česticama, jer ne zaboravimo da su virusi i bakterije koje prouzrokuju respiratorne bolesti čestice u svom fizičkom obliku. Ali, važnije od fizičkog uklanjanja zaraznih mikroorganizama iz atmosfere bilo bi uklanjanje otrovnih čestica u atmosferi, koje same po sebi izazivaju patološki proces, koji mikroorganizmi onda samo ubrzavaju. Što se tiče štetnih sastojaka u atmosferi savremenih gradova, grupa stručnjaka američke Agencije za zaštitu životne sredine zaključila je da su trenutni standardi za sadržaj čestica PM2,5 u vazduhu nedovoljni za zaštitu javnog zdravlja, a ovaj zaključak je zasnovan na značajnim i sveobuhvatnim dokazima iz epidemioloških studija, toksikoloških studija na životinjama i studija kontrolisane izloženosti ljudi [11].

Iako se javno zdravstveni odgovor na toksičnost čestica, kao nejasan rizik koji uglavnom ima posledice u dužem vremenskom periodu, može odložiti na neko vreme, nedavna istraživanja pokazuju da toksične čestice u atmosferi igraju ključnu ulogu u širenju trenutne pandemije COVID-19 i da stoga njihovo sistematsko uklanjanje predstavlja cilj visokog prioriteta za javno zdravlje. Tako je, na primer, utvrđena nesporna i visoka korelacija između koncentracije čestica PM2,5 u vazduhu, s jedne strane, i incidencije i mortaliteta od COVID-19, s druge strane [12],[13],[14],[15].

Najveće površine na kojima se talože čestice organskog i neorganskog porekla su otvoreni javni prostori, ulice, trgovi, parkovi itd. Nataložene čestice se prirodnim padavinama ispiraju i odvode na niži teren, tako da naselja na uzvišenjima imaju prednost u odnosu na naselja u ravnici. Ali, u sušnim periodima, bez obzira na konfiguraciju tla, čestice ostaju na tlu i zatim se strujanjem vazduha neprestano podižu u atmosferu. U prošlosti su javna komunalna preduzeća povremeno prala ulice, prvenstveno kolovoze, što je očigledno retka praksa u današnje vreme. Danas je golim okom vidljivo da se u većim naseljima neprestano stvara prašina, kako u saobraćaju, tako i tokom aktivnosti građevinskih firmi, tokom procesa sagorevanja goriva u toplanama i preduzećima, kao i sagorevanjem čvrstih materija u kućama, na privatnim i javnim površinama. Zbog toga postoji potreba za redovnim (npr. svake noći posle suvog dana, a bez jakog vetra) pranjem javnih površina. Poželjno je da se to izvodi hlorisanom ili ozonovanom vodom da bi se izvršila kako dezinfekcija zarazne prašine, tako i detoksikacija toksičnih organskih čestica [16],[17]. Ovo svakako podrazumeva stalni porast obima redovnog rada, kao i standardizaciju kvaliteta rada javnih komunalnih preduzeća, odnosno preduzeća čiji bi se zadatak zasnivao na javno-privatnom partnerstvu, uz trajnu javnu kontrolu kvaliteta rada ovih preduzeća.

Pored redovnog čišćenja javnih površina od čvrstih čestica, neophodno je obavezati najvažnije generatore čestica (građevinska preduzeća, toplane, vozila) na sve moguće mere zadržavanja čestica na izvoru, uz njihovo sigurno odlaganje. Takođe treba posvetiti dužnu pažnju redovnoj dezinfekciji zatvorenih javnih prostora (zgrade javne uprave, bolnice, škole, kulturne institucije, itd.). Trenutno, kao moguća praktična opcija, postoji postupak noćnog ozoniranja prostorija ozonizatorima na bazi električnog luka [18] ili UV lampama od 185 nm [19]. Ove mere svakako treba pažljivo planirati i pripremiti za sprovođenje, a po verifikaciji njihovog efekta u manjim oglednim zajednicama, ne bi trebalo da ih i dalje posmatramo kao privremene mere, već kao mere koje su trajne i održive isto kao i mere lične higijene, vodovoda i kanalizacije i odlaganja čvrstog otpada.

Zdravstveni radnici i saradnici bi svakako trebalo da se založe i pomognu u uvođenju ovih i drugih neophodnih higijenskih mera za zaštitu atmosfere i odbranu od respiratornih infekcija, i da tako na najbolji način doprinesu daljem unapređenju javnog zdravlja.